Civə dağılarkən nə etməli?

Civə bütün mayelərin içərisində ən ağırıdır. Onun xüsusi çəkisi 13,59 qr/sm3- dur. Qaynama dərəcəsi 357°, donma dərəcəsi 39°, atom ağırlığı isə 200, 61-dir. Civənin kimyəvi işarəsi Hg (Hydrargyrum yunan sözü olub mənası gümüşü rəngdə olna maye metal deməkdir). Atom sayı 80-dir. Civənin donma temperaturunun çox yüksək olması səbəbi ilə o maye halındadır

Bu element daha çox Meksika, İspaniya, İtaliya, Kaliforniya və Perudadır. Civə əldə etmək üçün qızdırılır, kükürt diokit və civə buxarına ayrılır. Civə buxarı artdıqca, maye halındakı civə əldə olunur. Civə buxarı rəngsizdir. Yerə töküldükcə yuvarlaq damlalar formasında yığılır.

Civə buxarları havadan 7 dəfə ağır olub, həddən artıq zəhərlidir. Civə buxarları və onun birləşmələri fövqəladə təhlükəli maddələr sırasına daxil olub, yüksək qatılıqda belə iyə və qıcıqlandırıcı təsirə malik deyil. Civə güclü kumulyativ təsirə malikdir. Civə buxarlarının təhlükəli xassələrindən biri də onun taxta, divar kağızı, plastik kütlə səthlərinə boya kimi aktiv hopmasıdır. Yüksək qatılığı belə heç bir rəngə, iyə və dərhal qıcıqlandırıcı təsirə malik deyil. Buna görə insan özü də bilmədən uzun müddət civə ilə çirklənmiş otaqda qala bilər.

Civə nələrdə istifadə olunur?

İnsanlar sənaye və kənd təsərrüfatı məqsədləri üçün 3500 ildir ki civə istifadə edirlər. Civə 300 ° -dən aşağı olan temperaturdan təsirlənmədiyi üçün ondan güzgü hazırlanmasında, gümüş və qızıl mədənlərində, termometr və barometr kimi əşyaların hazırlanmasında istifadə olunur. Bundan əlavə civədən mikrob qırıcı kimyəvi maddələrin təmizlənməsində, göbələkləri məhv etmək üçün, kağız, boya, plastik məhsulların istehsalında da istifadə olunur. Tibbdə müalicə məqsədilə də civədən istifadə olunur.

Civənin zərərləri

Civə kanserogendir. Civə zəhərli bir maddədir. Tənəffüs, mədə və dəri yolu ilə əmilir. Orqanizmdən çıxması olduqca çətin olduğu üçün bədəndə yığılır, artır. Civə uçan bir elementdir. Uzun müddət tənəffüsə məruz qalan insanlarda böyük problemlər yaradır.

İnsanlarla təmasda sinir sisteminə əhəmiyyətli ziyan vura bilər. O, bədəndən atılmır və civənin buxarı hüceyrə membranından keçərək beynə çatır.

Civə buxarı toxumalara yerləşdikcə zamanla toxumalarda yığılır və nevroloji problemlərə səbəb ola bilər. Vaxtında diaqnoz qoyulsa da, müalicə üsulu problemləri aradan qaldıra bilməz. Hətta ölümlə nəticələnə bilir.

Civənin insan orqanizmasına olan zərərləri:

Sinir sistemi pozulmasına səbəb ola bilər.

Beynin işləməsinə zərər ola bilər.

DNT və xromosomlara zərər verə bilər.

Dəri yaralarına, allergik reaksiyalar, yorğunluq və baş ağrılarına səbəb ola bilər.

Beyin funksiyasının zədələnməsi yaddaş itkisinə, öyrənmə əlilliyinə, titrəmələrə, vizual pozuntulara, karlığa , əzələ koordinasiyasının itkisinə səbəb ola bilər

Civə dağılarsa nə etməli?

İlkin tibbi yardım olunmalıdır. Civə və onun buxarları ilə zəhərlənməyə məruz qalma əlamətləri müşahidə edildikdə dərhal təhlükəli zonanın tərk edilməsi vacibdir. Bundan sonra əgər civə orqanizmə həzm sistemi ilə daxil olubsa, onda zərərçəkmişin mədəsi əvvəlcə   20-30 qr aktivləşdirilmiş kömür qatılmış su və ya su ilə qarışdırılmış yumurta ağı ilə bolluca yuyulur və ardınca süd verilir. Düyü və ya yulaf həliminin verilməsi tövsiyə olunur. Sonda isə zərərçəkmişə işlətmə dərmanı verilməsi məsləhət görülür. Həkim gələnə qədər burun, göz və ağız boşluğu 2%-li soda məhlulu ilə yuyulmalı, zərərçəkmişi mümkün qədər xəstəxanaya tez çatdırmaq lazımdır.

Civəyə birbaşa əl ilə toxumaq olmaz. Termometr dağılan ərazi çox yaxşı havalandırılmalıdır. Tozsoran istifadə eləmək olmaz. Yuvarlaq civə dairələri kənardan mərkəzə yığılaraq toplanmalıdır. Tualet, su kanalizasiya kimi yerlərə tökmək olmaz. Qapağı yaxşı bağlanan su su dolu qaba qoyulmalıdır. Tökülən ərazilərə ayaq basmaq, yerimək olmaz.

Məişət şəraitində insanların ən çox rastlaşdığı təhlükələrdən biri də termometr sınması nəticəsində civənin ətrafa dağılmasıdır. Civənin təcili yığılması və ləğv edilməsi – demerkurizasiya adlanır.

Termometr qırılarsa-civə

• Demerkurizasiyanı həyata keçirmək üçün lazım olan ləvazimatlar:
• civə və çirklənmiş materialı yığmaq üçün ağzı kip bağlanan şüşə banka (100-ml-lik və daha böyük);
• çirklənmiş əşyaları yığmaq üçün böyük polietilen kisələr;
• tibbi şpris, yoğun iynə və ya məftil, nazik ucluqlu armudvari rezin pipetka;
• pambıq, yapışqan plastır kəsikləri;
• rezin əlcəklər, stolüstü lampa;
• oksidləşdirici kimyəvi maddələr (dezinfeksiya edici və ağardıcı xüsusiyyətlərə malik olan maddələr), tərkibində xlor olan birləşmələr (xlorinol və s.)
• kalium permanqanat və ya yod məhlulu;
• sintetik tərkibli üst geyimləri (civə buxarları ilə az çirklənən);

Demerkurizasiya aşağıdakı ardıcıllıqla aparılır:

civə

1.Civə dağılmış otaqdan insanları təcili çıxartmaq və qapını bağıayaraq həmin otağı izolyasiya etmək, tənəffüs orqanlarını civə buxarlarından qorumaq üçün ağızı yaş dəsmalla bağlamalaq lazımdır.

2.Otaqda civənin buxarlanmasının qarşısını almaq üçün pəncərələri açaraq temperaturun aşağı salınmasını təmin etməli və dağılmış civənin üzərini isladılmış kağız, qəzet, vərəq və ya əski parçası ilə örtmək lazımdır.( kondisioner və ventilyatoru işə salmaq olmaz)

3.Üzərinə civə dağılmış bütün əşyaları toplayaraq, evdən kənarlaşdrımaq lazımdır.

4.Civə damlalarını toplayarkən olduqca ehtiyatlı olmaq lazımdır. Bu zaman tozsaran cihazlardan istifadə etmək olmaz. Çünki tozsaran civə hissəciklərini ətrafa yaya bilər.

5.Dağılmış civənin damlalarını toplayarkən nazik ucluqlu armaudvari rezin pipetkadan, yoğun iynəli tibbi şprislərdən istifadə olunur. Civə damlaları yığıldıqdan sonra ağzı kip bağlanan şüşə bankalara doldurulur. Xırda damlaları isə yapışqan plastr vasitəsi ilə götürmək olar. Yarıq və oyuqlardakı civə isə ucuna pambıq dolanmış məftil vasitəsilə yığmaq mümkündür. Məftilin ucundakı pambıq tamponlara da kalium permanqanat və ya dezinfeksiya edici məhlullarla isladılması məsləhətdir. İstifadə olunmuş bütün əşyaları da bağlı şüşə bankaya atılmalıdır. Əgər civə damlaları parketin, döşəmənin altına keçmişdirsə, onda həmin hissələr sökülməli və çirklənmiş sahələr civədən azad edilməlidir. Toplanmış civəni zibil qutusuna və ya kanalizasiya xəttinə atmaq olmaz. Ağzı kip bağlanmış civə bankalarını eyvanda, qarajda və digər təhlükəsiz yerlərdə müvəqqəti saxlayıb, aidiyyəti qurumlara təhvil verilməlidir.

6. Gözə görünən civə damlalarını topladıqdan sonra demerkurizasiyanın kimyəvi mərhələsi başlayır. Bu zaman civənin buxarlanmasının qarşısını almaq üçün istifadə edilən maddələrə demerkurizatorlar deyilir. Demerkurizatorlar kimyəvi maddələr olub, civənin buxarlanmasının sürətini azaldır və civənin mexaniki yığılmasını asanlaşdırır. Civə dağılmış sahələr mexaniki təmizləmədən sonra mütləq demerkurizatorlar vasitəsilə kimyəvi işlənilməlidir. Civədən təmizlənmiş sahələr kalium permanqanat və sabunlu-sodalı məhlul ilə silinir. 30 dəqiqədən sonra silinmiş sahə quru əski ilə silinərək qurudulur. Sabunlu su olmadıqda məişət yuyucu vasitələrindən istifadə edilməsinə icazə verilir.

Sonda unutmamaq lazımdır ki, termometr istifadə edərkən ehtiyatlı olmalı, uşaqlardan kənarda, əlçatmaz yerlərdə saxlanmalıdır. Termometr haqqında məlumat vermək lazımdır.